Het Chinese lakscherm

Waar ter wereld mijn ouderlijk huis ook stond, een van de vaste interieurelementen was een antiek Chinees lakscherm. Het was een klassiek, staand vouwscherm met een hoogte van meer dan twee meter, bestaande uit vier, in rood lak uitgesneden panelen, ieder met een breedte van zestig centimeter. Op het scherm met de titel Vier deugdzame bezigheden van de Chinese geletterde stonden tuinen afgebeeld waarin groepjes literaten in geschriften verdiept zijn, gedichten voordragen, kalligraferen of de Chinese luit bespelen. Dit Chinese lakscherm met zijn verfijnde uitstraling reisde met mijn ouders de wereld rond en had steeds een prominente plaats in de ambassadewoningen die zij betrokken.

Robert van Gulik, geboren in Zutphen in 1910 en overleden in Den Haag in 1967, studeerde sinologie in Leiden en Utrecht. Hij promoveerde op vierentwintigjarige leeftijd met zijn proefschrift over een tantristische godheid met paardenhoofd in China en Japan, en de oorsprong van deze godheid in India en Tibet. Daarna trad hij in dienst van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag en werd als diplomaat uitgezonden naar Japan en China in de woelige jaren rond de Tweede Wereldoorlog. In die periode schreef hij zijn eerste Rechter Tie-romans, Rechter Tie was een historische Chinese rechter die leefde in de T’ang-dynastie (618–908). Robert van Gulik, zelf een groot liefhebber van detectiveromans, vond een boekje van een Chinese auteur uit de Ming-dynastie (1368–1644) over deze beroemde rechter en de moordzaken die hij had opgelost. Hij vertaalde dit boek in het Engels en voorzag het van een inleiding waarin hij het eeuwenoude Chinese rechtssysteem uiteenzette en een beschrijving gaf van de traditionele Chinese misdaadroman. Met deze publicatie over de oorspronkelijke rechter Tie (later in het Nederlands vertaald als De vergiftigde bruid) wilde Robert van Gulik het Westen laten zien dat China zijn eigen detectivegenre had en zijn eigen Maigret of Sherlock Holmes, compleet met een Watson-figuur.

Rechter Tie werd ook de held van Robert van Gulik, want een paar jaar later schreef hij, aangespoord door de vele enthousiaste reacties die hij op zijn vertaling ontving, zijn eigen Rechter Tie-mysteries. Hij bracht de meesterdetective uit de T’ang-dynastie weer tot leven in zijn zelfverzonnen Rechter Tie-misdaadromans. Hij situeerde zijn verhalen in het China van de zeventiende eeuw tijdens de Ming-dynastie, een periode waarin China een grote culturele bloei kende. De historische rechter Tie leefde weliswaar bijna duizend jaar eerder, maar het Ming-tijdperk gaf de schrijver meer vrijheid in het kiezen van het decor voor zijn verhalen. Zo tekende hij ook zijn illustraties in de originele Chinese stijl van de Ming-dynastie. In zijn Rechter Tie-romans maakt Robert van Gulik de lezer deelgenoot van zijn diepgaande kennis van de Chinese cultuur en zijn ervaringen in het Verre Oosten. Een ingenieuze plot in een authentieke Chinese sfeer, geschreven volgens de regels van de westerse detectiveroman, vormen het succes van de Rechter Tie-mysteries.

Robert van Gulik was een verwoed verzamelaar van Chinese kunst en antiek. Waar ter wereld hij ook was; hij kende de Chinese antiquairs en kunsthandelaren en op zijn vele zoektochten kwam hij niet zelden unieke objecten tegen die hij voor zijn collectie verwierf. In 1949 trof hij bij een antiquair in Tokio een mooi Chinees lakscherm aan dat vanaf dat moment samen met zijn kunstobjecten en bibliotheek een vast onderdeel vormde van zijn inventaris. In dit lakscherm vond Robert van Gulik de inspiratie voor het schrijven van zijn Rechter Tie-roman Het Chinese lakscherm. Hij schreef deze roman in Kuala Lumpur waar hij van 1959 tot 1962 verbleef als Nederlands ambassadeur in Maleisië. Het Chinese lakscherm stond in de woonkamer van de residentie.

In Het Chinese lakscherm lost rechter Tie twee ingewikkelde moordzaken op en ontraadselt daarmee het weerzinwekkende geheim dat achter de vier panelen van een antiek Chinees lakscherm schuilging. Het lakscherm zoals in het verhaal beschreven komt overeen met het lakscherm dat bij ons thuis stond. In het Rechter Tie-mysterie hebben de panelen van het lakscherm wel een andere invulling gekregen, ze beelden namelijk de vier seizoenen uit, wat beter past in het verhaal.

In de Nederlandse ambassade in Tokio stond het Chinese lakscherm in de hal bij de ingang van de residentie, waar mijn ouders de gasten bij officiële recepties verwelkomden. Ik heb een foto waarop Robert van Gulik voor het Chinese lakscherm de hand schudt van Anton Geesink, die olympisch kampioen judo was geworden tijdens de Olympische Spelen in Tokio van 1964. Na het overlijden van Robert van Gulik in 1967 — hij overleed in functie als Nederlands ambassadeur in Tokio — verhuisde het lakscherm naar het huis van mijn moeder in Den Haag. Daarna heeft het nog in het Museum Volkenkunde in Leiden gestaan en deel uitgemaakt van een tentoonstelling in museum Naturalis. In 2014 is het lakscherm overgebracht naar het Three Gorges Museum in Chongqing (Chungking), China. Daar, in de ‘Robert van Gulik kamer’, is een permanente tentoonstelling over het leven en werk van deze Nederlander, ter ere van de bijdragen die hij heeft geleverd aan de bekendmaking in het Westen van het toen relatief onbekende China. Na vijfenzestig jaar omzwervingen is het lakscherm nu terug in het land van herkomst.

Als schooljongen heb ik het lakscherm vaak bekeken, gefascineerd door de kunstig in rood lak uitgesneden figuren op de panelen, omrand met uitgesneden ebbenhout. Ik verwonderde mij erover dat het scherm ongehavend alle verre verhuizingen was doorgekomen, waarbij het vele malen uit elkaar werd gehaald en in kisten verpakt, op schepen werd ingeladen en weer uitgeladen. Bij nadere inspectie is op een van de panelen toch een beschadiging te zien en lijkt een van de figuurtjes in het lak verminkt, maar daarover zal rechter Tie u meer vertellen in Het Chinese lakscherm.