Klokken van Kao-yang

‘De verhalen willen we graag publiceren, maar de tekeningen zullen we eruit halen,’ heb ik wel eens een buitenlandse uitgever horen zeggen die de Rechter Tie-detectiveromans ging uitgeven. Op mijn vraag waarom, was het antwoord dat de tekeningen niet beantwoordden aan het eigentijdse beeld van boekillustraties. Dat klopt, want Robert van Gulik voorzag zijn Rechter Tie-romans van zelfgetekende illustraties in de oud-Chinese stijl van de Ming-dynastie (1368–1644). Ik moest de uitgever ervan overtuigen dat de illustraties onlosmakelijk verbonden zijn met de boeken en dat het werk een belangrijk element van zijn authenticiteit mist als ze worden weggelaten. De tekeningen, en met name de afbeelding van rechter Tie met zijn rechterskap en lange baard, zijn het beeldmerk geworden van de wereldberoemde Rechter Tie-misdaadverhalen.

De illustraties mogen dan wel in de stijl van de Ming-dynastie zijn getekend, zelf leefde rechter Tie zeven eeuwen eerder, tijdens de T’ang-dynastie (618–908). Rechter Tie (Di Renjie, 630–700) was een historische Chinese rechter die op scherpzinnige wijze de meest ingewikkelde moordzaken oploste. Robert van Gulik (1910–1967) studeerde sinologie in Leiden en Utrecht en trad op 24-jarige leeftijd in dienst van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Op zijn eerste post als diplomaat op de Nederlandse ambassade in Tokio stuitte hij in een antiquariaat op rechter Tie. Op een stoffige plank vond hij een curieus Chinees boekje uit de achttiende eeuw over deze legendarische Chinese rechter dat hij intuïtief kocht, maar waaraan hij niet direct aandacht besteedde.

Het was toeval dat Van Gulik zich later in de lotgevallen van rechter Tie kon verdiepen. Na de Japanse aanval op Pearl Harbour en de oorlogsverklaring aan Japan in 1941 werden alle geallieerde ambassades ontruimd en de westerse vertegenwoordigers uitgewisseld. Alle diplomaten werden geëvacueerd en ingescheept op het stoomschip Tatsuta Maru dat in de haven van Yokohama klaarlag om via Shanghai, Saigon en Singapore naar Afrika te varen. Het was hun toegestaan slechts één koffer mee te nemen. Robert van Gulik pakte een paar Chinese boekjes uit zijn werkkamer en propte deze in zijn koffer. Een van deze boeken was de achttiende-eeuwse misdaadroman over rechter Tie.

Op zijn tweede post op de Nederlandse ambassade in Chongqing (Chungking), de oorlogshoofdstad van China tijdens de Japanse bezetting, opende hij het boekje weer. Het was een verhalenbundel waarin de meesterspeurder Tie drie moeilijke moordzaken oploste. Zelf een groot liefhebber van detectiveromans werd hij geïntrigeerd door deze oude Chinese misdaadroman en besloot hem in het Engels te vertalen. Hij wilde het Westen laten zien dat China zijn eigen detectivegenre had en zijn eigen Sherlock Holmes, compleet met een Watson-figuur. Hij publiceerde het boek (Dee Goong An; Three Murder Cases Solved by Judge Dee, later in het Nederlands vertaald als De vergiftigde bruid) in 1949 in een beperkte oplage van vijfhonderd [sic; moet 1200 zijn] gesigneerde exemplaren, toen hij voor de tweede keer was uitgezonden naar de Nederlandse ambassade in Tokio. Hij tekende zelf het omslag in Chinese stijl waarop de rechter-magistraat tijdens een rechtszitting te zien is achter een met een rood kleed bedekte balie en geflankeerd door een assistent. Voor de balie ligt een vrouw die van een moord wordt verdacht en door de rechter streng wordt verhoord. Haar bovenlijf is ontbloot en haar beide armen zijn ingeklemd in een ontzagwekkende pijnbank. Hij liet de plaat in kleur drukken volgens de Japanse houtsnedetechniek. Nu is het boek een collector’s item.

Rechter Tie werd ook de held van Robert van Gulik, want een paar jaar later bracht hij, aangespoord door de vele enthousiaste reacties die hij op zijn vertaling ontving, de meesterdetective uit de T’ang-dynastie weer tot leven in zijn zelfverzonnen Rechter Tie-misdaadromans. Met een ingenieuze plot in een authentieke Chinese sfeer maakte Robert van Gulik in zijn Rechter Tie-mysteries de lezer deelgenoot van zijn diepgaande kennis van de Chinese cultuur en geschiedenis.

Klokken van Kao-yang was de eerste Rechter Tie-roman van Robert van Gulik, die hij oorspronkelijk in het Engels tijdens zijn tweede periode op de Nederlandse ambassade in Tokio schreef. Hij volgde in dit boek de traditionele stijl van de Chinese misdaadroman waarbij de rechter-magistraat meerdere moorden tegelijk ontrafelt in tegenwoordigheid van een groot aantal hoofdpersonen en bijfiguren. Het Engelse manuscript werd in het Japans vertaald en aangeboden aan een Japanse uitgever die het verhaal echter ongeschikt vond voor publicatie. De reden was dat in het verhaal boeddhistische priesters in een slecht daglicht werden gesteld en dit in het overwegend boeddhistische Japan niet goed zou vallen. Het manuscript verdween in de la en Van Gulik begon aan zijn tweede Rechter Tie-roman, Labyrint in Lan-fang. Ook dit manuscript werd aangeboden aan de Japanse uitgever die deze keer enthousiast was, maar adviseerde een naakte vrouw op het omslag te plaatsen, omdat het boek dan beter zou verkopen. Robert van Gulik die daarmee alleen kon instemmen als hij een originele afbeelding kon vinden, kwam hierdoor op het spoor van tot dan toe onbekende erotische kunst uit de Ming-dynastie. Hij tekende naar de voorbeelden die hij had gevonden geheel in Ming-stijl een naakte vrouw voor het omslag (zie inleiding Labyrint in Lan-fang). Deze afbeelding stond model voor de tekeningen die hij voor al zijn Rechter Tie-romans zou ontwerpen.

Het schrijven van een nieuwe Rechter Tie-roman was voor Robert van Gulik een ontspannende bezigheid naast zijn diplomatenwerk, en het maken van de bijbehorende tekeningen was daar een belangrijk deel van. Hij volgde het concept van de strakke lijntekening en het perspectief van de meeste boekillustraties uit het Ming tijdperk. Hij maakte een eerste ontwerp op wit A4-papier en trok die over met een kroontjespen op transparant papier, net zolang totdat het beoogde resultaat was bereikt. Van de meeste afbeeldingen waren er op deze manier verschillende versies geweest en zelfs bij herdrukken van een titel bracht hij nog veranderingen in bepaalde tekeningen aan. Ik heb vaak toegekeken hoe mijn vader aan zijn bureau met een tekening bezig was, meestal met een sigaret tussen zijn lippen. Het verbaasde mij dat hij de aspunt bijna altijd net op tijd boven de asbak wist af te tippen zonder dat de as op het transparante papier viel en de tekening beschadigde. Mocht dat toch gebeuren, dan had ik een plaatje om met mijn kleurpotloden in te kleuren.

De Rechter Tie-detectivereeks werd in Nederland voor het eerst uitgebracht door uitgeverij W. van Hoeve in Den Haag tussen 1956 en 1964. Het omslag van ieder deel ontwierp mijn vader zelf, waarvoor hij een van de tekeningen uit het boek gebruikte. Klokken van Kao-yang kwam in 1960 uit met op het omslag de in blauw en wit gekleurde afbeelding van bladzijde 188. Een oude, manshoge bronzen tempelklok wordt opgelicht en daaronder vindt rechter Tie een menselijk geraamte, half bedolven onder een dikke laag stof en vuil. Witte mieren en wormen hadden slechts de witte beenderen overgelaten. Rechter Tie heeft al zijn scherpzinnigheid nodig om een oude moord tot een oplossing te brengen.