De vergiftigde bruid

In 2011 was Nederland gastland op de Beijing International Bookfair (BIB), de grootste boekenbeurs in China die dat jaar tweehonderdduizend bezoekers trok. In het Nederlandse paviljoen presenteerden twintig Nederlandse schrijvers en vertegenwoordigers van vijftien Nederlandse uitgeverijen hun boeken. In de expositie was ook een tentoonstelling opgenomen over het leven en werk van de bekendste Nederlandse schrijver in China, Robert van Gulik (1910–1967). Zijn in het Chinees vertaalde Rechter Tie-detectiveromans genieten grote populariteit en verschillende televisiebewerkingen zijn in China als Rechter Tie-serie uitgezonden. Ik was op de boekenbeurs in Beijing om een lezing te houden over het werk van Robert van Gulik naar aanleiding van de tentoonstelling. Na afloop vroeg een verslaggeefster mij hoe een Nederlander geboren in Zutphen er toch bij gekomen was detectiveromans te schrijven rond deze Chinese rechter en hem ook nog te plaatsen in het China van de zeventiende eeuw.

Robert van Gulik studeerde sinologie in Leiden en Utrecht. Hij trad in dienst van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag en werd in 1935 als diplomaat uitgezonden naar de Nederlandse ambassade in Tokio. Met de Japanse aanval op Pearl Harbor in 1941 brak in het Verre Oosten de Tweede Wereldoorlog uit. Na de oorlogsverklaring aan Japan werden alle geallieerde ambassades ontruimd en de westerse vertegenwoordigers uitgewisseld. Alle diplomaten werden geëvacueerd en ingescheept op het stoomschip Tatsuta Maru dat in de haven van Yokohama klaar lag. Het was hun toegestaan slechts één koffer mee te nemen. Robert van Gulik pakte een paar Chinese boekjes uit zijn werkkamer en propte deze in zijn koffer. Een van de boeken was een misdaadroman uit de achttiende eeuw met als speurder de legendarische Chinese rechter Di Renjie, die drie moordzaken oplost.

Zelf een groot liefhebber van detectiveromans — hij verslond ze als warme broodjes — vertaalde hij de Chinese misdaadroman in het Engels en publiceerde deze in een beperkte oplage van vijfhonderd [sic; moet 1200 zijn] (gesigneerde) exemplaren. Het omslag ontwierp hij zelf in de Chinese stijl van het boek. Met deze vertaling wilde hij het Westen laten zien dat China zijn eigen detectivegenre had en zijn eigen Sherlock Holmes, compleet met een Watson-figuur. Rechter Tie werd ook de held van Robert van Gulik, want een paar jaar later schreef hij, gestimuleerd door de vele enthousiaste reacties die hij op zijn vertaling ontving, zijn eigen Rechter Tie-verhalen. Hij plaatste de verhalen in de Ming-dynastie (1368–1644), de periode waarin ook de originele roman over de moordzaken van rechter Tie was geschreven. In de boeken kon hij zijn diepgaande kennis van de Chinese cultuur en ervaringen in het Verre Oosten gebruiken. Een ingenieuze plot in een authentieke Chinese sfeer, geschreven volgens de regels van de westerse detectiveroman, vormen het succes van de Rechter Tie-detectiveserie.

Robert van Gulik schreef uiteindelijk tussen 1950 en 1967 zestien Rechter Tie-mysteries, waaronder twee bundels met korte verhalen. In de reeks volgen we rechter Tie tijdens zijn loopbaan waarin hij als districtsbestuurder van de ene provinciestad naar de andere wordt overgeplaatst. De Rechter Tie-romans zijn in negenentwintig talen over de hele wereld uitgegeven en inmiddels zijn er miljoenen exemplaren van verkocht. Ook in Nederland is de serie door de jaren heen in verschillende edities verschenen, nu in een nieuwe uitgave van Overamstel uitgevers. Robert van Gulik heeft zijn Engelse vertaling van het originele Chinese misdaadverhaal niet in het Nederlands uitgegeven. Pas in 1982 is De vergiftigde bruid verschenen in een vertaling van Janwillem van de Wetering. Hierin is het voorwoord opgenomen dat Robert van Gulik voor dit boek schreef, waarin hij alle kenmerken van de klassieke Chinese detectiveroman beschrijft. Tegelijkertijd vormt deze wetenschappelijke verhandeling ook de verantwoording voor zijn zelfbedachte Rechter Tie-verhalen.

Een stuk van mijn jeugd heb ik met rechter Tie gedeeld. Mijn kamer bevond zich naast mijn vaders studeerkamer en ’s avonds viel ik gewoonlijk in slaap onder het ratelen van zijn schrijfmachine. Soms viel de schrijfmachine stil en hoorde ik hem alleen maar neuriën. Een keer vroeg ik hem wat hij altijd neuriede, en hij vertelde me dat het Sanskriet gezangen waren. Dat was zijn manier om over zijn verhaal en het manuscript te peinzen, ik denk ook als een soort ontspanning. De getypte velletjes tekst waren tussen de regels en in de kantlijn volgeschreven met aanvullingen en aantekeningen. De illustraties voor zijn Rechter Tie-verhalen tekende hij zelf, in de Chinese stijl van de Ming-periode. Ik keek wel eens met verwondering naar de lange aspunt aan zijn sigaret die hij altijd tussen zijn lippen had als hij met een pentekening bezig was. Net op tijd wist hij de sigaret boven de asbak af te tippen zonder dat er as op zijn tekening viel.

Op de terugweg van mijn bezoek aan de Beijing International Bookfair bedacht ik mij dat de cirkel rond is. Robert van Gulik vertaalde Rechter Tie uit het Chinees om het Westen te laten zien dat China zijn eigen misdaadromancultuur heeft. Vervolgens schreef hij zijn eigen verhalen rond deze Chinese meesterdetective en publiceerde ze in het Westen. Zijn zelfgeschreven Rechter Tie-verhalen zijn nu op hun beurt in het Chinees vertaald. De lezers in China kunnen nog meer genieten van de spannende avonturen van hun legendarische meesterspeurder.