Moord in Canton

In de provincie Guangdong, bij de monding van de Parelrivier in de Zuid-Chinese Zee ligt de miljoenenstad Guangzhou (Canton). Beeldbepalend voor deze stad is de ranke, diabolovormige toren die door de Nederlandse architecten Mark Hemel en Barbara Kuit is ontworpen en in 2010 is geopend. De inwoners van Guangzhou hebben aan deze toren van zeshonderd meter hoogte de naam Canton Tower gegeven, een eerbetoon aan de oude naam van hun stad die sinds eeuwen de belangrijkste in Zuid-China is. Vanuit de toren is de Bloemenpagode goed te zien, de tempeltoren die in de elfde eeuw is gebouwd en met zijn bijna zestig meter eeuwenlang het hoogste bouwwerk in Canton was. Deze stad vormt het decor voor Moord in Canton, de roman waarin Robert van Gulik (1910–1967) zijn rechter Tie voor het eerst in een bestaande stad laat optreden.

Rechter Tie was een legendarische Chinese rechter die leefde in de T’ang-dynastie (618–908). Robert van Gulik, die sinologie had gestudeerd in Leiden en Utrecht, vertaalde de originele Chinese verhalenbundel uit de Ming-dynastie (1368–1644) over de beroemde moordzaken die deze historische rechter en meesterspeurder had opgelost in het Engels (later in het Nederlands vertaald als De vergiftigde bruid). Als districtsmagistraat was rechter Tie burgemeester van de stad, rechter en tevens hoofd van de politie belast met het opsporingswerk. In die hoedanigheid had hij de beschikking over een aantal assistenten die hem met het rechercheurswerk konden helpen. Met zijn vertaling van de originele Chinese misdaadroman wilde Robert van Gulik het Westen laten zien dat China zijn eigen detectivegenre had en zijn eigen Maigret of Sherlock Holmes, compleet met een Watson-figuur.

Rechter Tie werd ook de held van Robert van Gulik, want een paar jaar later schreef hij, aangespoord door de vele enthousiaste reacties die hij op zijn vertaling ontving, zijn eigen Rechter Tie-verhalen. Hij bracht de meesterdetective uit de T’ang-dynastie weer tot leven in zijn zelfverzonnen Rechter Tie-misdaadromans. Hij plaatste deze verhalen in de Ming-dynastie, de periode waarin ook de originele roman over rechter Tie was geschreven. In zijn Rechter Tie-mysteries maakt hij de lezer deelgenoot van zijn diepgaande kennis van de Chinese cultuur en zijn ervaringen in het Verre Oosten. Een ingenieuze plot in een authentieke Chinese sfeer, geschreven volgens de regels van de westerse detectiveroman, vormen het succes van de Rechter Tie-detectiveserie.

Rechter Tie is in Moord in Canton op het hoogtepunt van zijn loopbaan. Hij is voorzitter van de Hoge Raad en adviseur aan het keizerlijk hof in de hoofdstad Beijing. Hij wordt voor een geheime missie naar Canton gestuurd om de raadselachtige verdwijning van een keizerlijke censor — een hooggeplaatste ambtenaar aan het hof — te onderzoeken. Canton was als belangrijkste havenstad van Zuid-China en eindpunt van de overzeese zijderoute een plek waar ook met de schepen meegekomen Arabieren en Perzen zich hadden gevestigd. Net als nu in Guangzhou was er in Canton ten tijde van rechter Tie’s bezoek ook een moskee. In Moord in Canton wordt breed uitgemeten dat er spanningen waren tussen de Chinese en Arabische gemeenschap.

Na zijn studie sinologie trad Robert van Gulik in dienst van het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag. Behalve naar China en Japan werd hij ook uitgezonden naar het Midden-Oosten. Van 1956 tot 1959 was hij Nederlands ambassadeur in Libanon, Syrië en Jordanië met als standplaats Beiroet. Hij had daar de Arabische wereld goed leren kennen en dat kwam hem goed van pas in Moord in Canton. Robert van Gulik schreef deze roman gedurende zijn tijd in Kuala Lumpur waar hij aansluitend aan Beiroet, van 1959 tot 1962, ambassadeur was. Ik zat daar op een internationale lagere school en genoot van het buitenleven in de tropen. ’s Avonds ging ik met mijn ouders mee uit: naar een Chinees theater met veel gekletter en spektakel op het toneel of naar de bioscoop. Op achtjarige leeftijd had ik alle films van Alfred Hitchcock al gezien. In het weekend maakten we uitstapjes naar beroemde Chinese tempels of andere bezienswaardigheden. Ideeën voor zijn Rechter Tie-romans ontleende mijn vader aan zijn omgeving en alles wat hij zag en meemaakte om zich heen. Hij had altijd kaartjes bij zich waarop hij een ingeving of interessante waarneming noteerde. Deze bewaarde hij in een doos voor een nieuwe Rechter Tie-roman. De meeste boeken schreef hij in twee tot drie maanden, maar hij besteedde veel meer tijd aan Moord in Canton omdat hij onderzoek wilde doen naar de historische omstandigheden ten tijde van rechter Tie’s bezoek aan Canton. Als sinoloog wilde hij dat zijn verhaal wetenschappelijk verantwoord was.

In de traditionele Chinese misdaadroman was het gebruikelijk om op een van de eerste bladzijden een kaart van de crime scene te zetten. In Moord in Canton staat zo’n plattegrond van de stad, met daarop de verschillende locaties die in het verhaal een rol spelen. De beschrijving en de plaatsaanduiding van de Tempel van de Bloemenpagode komt overeen met de negen verdiepingen tellende Bloemenpagode uit de elfde eeuw in Canton. Rechter Tie komt op het spoor van de moord op de censor in deze Tempel van de Bloemenpagode. De oude stadskaart volgend bereik je na een korte wandeling de in dezelfde wijk gelegen Guangxiao (Kwang-siao) Tempel, een boeddhistische tempel uit de zesde eeuw, nu een oase van rust in het overvolle centrum van Guangzhou. In de tijd van rechter Tie was dit al een historische plek, waar hij nu wordt geconfronteerd met de moord op een jonge vrouw.

Robert van Gulik wilde met Moord in Canton zijn Rechter Tie-serie beëindigen. Rechter Tie’s vertrouwde wachtmeester Hoeng Liang had het toneel al verlaten in Nagels in Ning-tsjo. Ma Joeng, zijn stoere assistent, was getrouwd en had zich teruggetrokken. In Moord in Canton ontsnapt rechter Tie aan het einde van het verhaal ternauwernood aan de dood, maar zijn trouwe assistent en vechtersbaas Tsjiao Tai moet de aanval op rechter Tie met zijn dood bekopen. Hij sterft door rechter Tie’s beroemde zwaard ‘regendraak’, hetzelfde zwaard waardoor hij als struikrover zijn aanval op rechter Tie moest opgeven toen hij jaren eerder met Ma Joeng rechter Tie probeerde te beroven op weg naar diens nieuwe post in Foe-lai. Onder de indruk van rechter Tie’s vechtkunst en bedwongen door zijn regendraak besloten Tsjiao Tai en Ma Joeng in dienst te treden van rechter Tie, de nieuwe districtsmagistraat in Foe-lai (zie Fantoom in Foe-lai).

Robert van Gulik schreef Moord in Canton als zijn laatste roman, misschien omdat hij aanvoelde dat hij niet lang meer zou leven. Hij was Nederlands ambassadeur in Tokio toen er longkanker bij hem werd vastgesteld; de prijs van veertig jaar bijna onafgebroken sigaretten roken. Hij rookte Golden Fiction zoals misschien bij een romanschrijver past, hoewel hij het zelf Golden Friction noemde. Hij overleed in 1967 op 57-jarige leeftijd tijdens ziekteverlof in Den Haag. Hij was een man van drie levens, zoals de titel van zijn biografie luidt: sinoloog, diplomaat en schrijver. Vanaf de eerste rij kon ik op zijn crematie de uitgestalde ridderorden en decoraties op zijn kist goed zien. Er werden mooie woorden gesproken over zijn verdiensten als sinoloog en diplomaat, en over zijn succesvolle serie misdaadromans. Je kunt wel drie levens hebben, maar als je dood gaat komen deze alle drie tegelijk tot een einde. Rechter Tie leeft wél voort, er kwam zelfs nog een nieuw boek na Moord in Canton. Robert van Gulik kwam toch weer op een nieuwe plotidee, uitgewerkt in de roman Het wilgenpatroon.